درمان ریشه به عنوان جایگزینی برای کشیدن دندان هایی است که در آن ها عصب آسیب دیده یا از بین رفته است. در واقع درمان ریشه زمانی انجام می شود که کانال آسیب دیده و عفونی شده یا پالپ به شدت ملتهب شده است. هدف از درمان ریشه حذف باکتری ها و جلوگیری از ورود بیشتر آن ها به سیستم کانال ریشه است. تکنیک شستشوی کانال شامل تمیز کردن و حذف باکتری های باقی مانده و محتویات کانال عصبی است. از بین بردن عفونت باقیمانده شانس موفقیت را بهبود می بخشد و شستشوی کانال با انواع خاصی از محلول ها در طول عمل می تواند در دستیابی به این امر مفید باشد. طیف وسیعی از محلول های شستشوی کانال، ضد عفونی کننده و آنتی باکتریال موجود است. ترکیبی از آنتی بیوتیک و محلول شستشو کانال  اخیرا توسعه یافته است و به طور فزاینده ای مورد استفاده قرار می گیرد. در ادامه این مطلب به تعریف محلول شستشو کانال و معرفی انواع آن می پردازیم.

محلول شستشو کانال چیست؟

یکی از اصلی ترین قسمت ‌های اندو یا عصب کشی دندان، شستشوی ریشه یا کانال دندان است. در این روش، به جهت حرکت رفت و برگشتی انواع فایل ‌های وارد شده به داخل دندان، این امکان وجود دارد که باکتری ها و عفونت، به دیواره کانال و یا قسمت ‌های عمیق دندان نفوذ نماید. در این مرحله همه عفونت‌ ها با ابزار و تجهیزات مخصوص از دندان خارج می‌ شوند. در مرحله بعد، محلول ضدعفونی کننده مخصوص به درون کانال ریخته شده تا قسمت‌ هایی اضافی که درون دندان باقی مانده اند، حل و تجزیه شوند. در عصب کشی دندان، دندانپزشک تمام قسمت ‌های عفونی دندان و پالپ را بیرون می ‌آورد. در این مرحله، کانال ریشه به شستشو نیاز دارد. شستشوی ریشه جهت پاکسازی کامل کانال از عفونت و باکتری ها ضروری است و توسط محلول شستشو کانال صورت می گیرد. این محلول باید ویژگی های خاصی داشته باشد که عبارتند از:

• محلول شستشو کانال باید دارای قابلیت حل کردن و از بین بردن بافت ‌های مرده را داشته باشد.
• خاصیت ضد عفونی کامل یکی از مهم ترین ویژگی های محلول شستشو است.
• تا حد امکان باید خاصیت شیمیایی و سمی بودن آن کم باشد.
• کشش سطحی محلول باید میزان کمی باشد.
• لغزندگی لازم را برای وسایل مورد استفاده در عصب کشی به ارمغان بیاورد.
• محلول شستشو باید لایه اسمیر موجود در کانال را به طور کامل از بین ببرد.
• تسهیل انحلال مواد آلی و خنثی سازی اندوتوکسین ها.
• زیست سازگار باشد و هیچ اثر مخربی روی عاج نداشته باشد.

همواره به این نکته باید توجه داشت که آب مقطر و محلول نرمال سالین جهت شستشوی ریشه دندان و کانال اصلا مناسب نیستند و عملکرد ضعیفی دارند. برای استفاده بهینه و صحیح از محلول شستشوی کانال باید بدانید که:

• دمای محلول تاثیر بسزایی در نتیجه نهایی خواهد داشت. چنانچه محلول شستشو دارای دمای مناسبی داشته باشد اثرگذاری مطلوبی دارد.
• عمق سوزن باید به گونه ای باشد که نواحی انتهایی کانال ریشه را شستشو دهد.
• در حین فرایند پاکسازی کانال، برای رعایت نکات بهداشتی بهتر است چند بار عمل شستشو صورت گیرد. لازم به ذکر است که هر چقدر کانال تنگ و باریک تر باشد نیاز به تعداد دفعات شستشوی بیشتری دارد.
• سوزن استفاده شده برای شستشو باید در کانال غیرفعال باشد و نباید به دیواره های کانال گیر کرده یا فشار وارد نماید. همچنین جریان محلول شستشو کانال باید آرام باشد.

اگر حین عصب کشی و پس از پایان عصب کشی، شستشوی کانال به میزان کافی و به موقع صورت نگیرد این احتمال وجود دارد که باکتری های موجود در دهان و بزاق بیمار به درون کانال ریشه دندان نفوذ کند و منجر به التهاب و عفونت گردد. در نتیجه بیمار پس از درمان، تا مدت زیادی با مشکلاتی از قبیل دردهای زیاد و یا آبسه مواجه می شود. چنانچه بیمار دارای عفونت و آبسه باشد و برای عصب کشی به دندانپزشک مراجعه نماید، عصب کشی دندان حتما باید طی دو جلسه یا بیشتر صورت گیرد. در این موارد پاکسازی کامل کانال ریشه دندان از پالپ یا همان عصب دندان و شستشو کانال به بهترین نحو بسیار حائز اهمیت می باشد. محلول شستشو کانال باید تا وسعت کامل سیستم کانال ریشه جریان داشته و با بیوفیلم، میکروارگانیسم ها و هر گونه باقیمانده بافت در تماس نزدیک باشد.

انواع محلول شستشو کانال

اساساً، محلول های شستشوی ریشه را می‌توان به آن‌هایی که میکروارگانیسم‌ها را تمیز و در معرض دید قرار می‌دهند (عوامل کلات‌کننده) و آن هایی که سیستم کانال ریشه را ضدعفونی می‌کنند. تقسیم کرد. برخی از کاربردی ترین محلول ها عبارتند از:

1. محلول هیپوکلریت سدیم (NaOCl)

این ماده شیمیایی از نظر اندودنتیست ها استاندارد طلایی محسوب می شود. این یک عامل ضد میکروبی و پروتئولیتیک موثر است،  به عنوان یک حلال عالی بافت آلی، روان کننده، سریع عمل می کند و طیف گسترده ای از اثر ضد میکروبی را نشان می دهد. NaOCl به سرعت در حضور مواد آلی، ترشحات التهابی، بقایای بافت و زیست توده میکروبی مصرف می شود و به همین دلیل، باید به طور مکرر دوباره پر شود. کارایی آنتی بیوفیلم آن به زمان و حجم آن بستگی دارد و توانایی آن برای نفوذ به توبول های عاجی به زمان، غلظت و دما بستگی دارد و می تواند توبول های عاجی را تا عمق 130 میکرومتر عاری از باکتری کند. اگر دمای محلول افزایش یابد، کلر بیشتری آزاد می شود و این ظرفیت انحلال فوری بافت آن را بهبود می بخشد. هنگامی که وارد کانال ریشه می شود، به سرعت به دمای بدن می رسد.

با وجود مزایای فراوان، NaOCl دارای کاستی هایی است. این به طور کامل در کشتن تمام میکروارگانیسم های موجود در سیستم کانال ریشه موثر نیست. برای بافت حیاتی بسیار سمی است و اگر به طور ناخواسته وارد بافت های اطراف رادیکولار شود، می تواند عوارض جدی برای بیمار ایجاد کند مانند درد شدید (حتی زمانی که از بی حسی موضعی استفاده شده است)، تورم، اکیموز و پارستزی.

2. کلرهگزیدین

یکی دیگر از شوینده های ضد عفونی کننده کلرهگزیدین دی گلوکونات (CHX) است که طیف وسیعی دارد. از نظر شیمیایی، این محلول یک بی‌گوانید کاتیونی است که در آب محلول و پایدار بوده و در غلظت های پایین، با ایجاد نشت عناصر با وزن مولکولی کم از غشای سلولی بدون آسیب دائمی به سلول، باکتریواستاتیک است. CHX در غلظت های بالاتر به عنوان یک شوینده و تجزیه غشاهای سلولی که منجر به از بین رفتن اجزای سلولی می شود، باکتری کش است. هیچ ظرفیت انحلال بافتی را نشان نمی‌دهد، بنابراین برای استفاده در دندان‌هایی با راس باز یا در موارد سوراخ شدن توصیه شده است.

این محلول می تواند به عاج جذب شود زیرا به هیدروکسی آپاتیت 37 متصل شده و قادر به انتشار آهسته است. این خاصیت یکی از مزایای عمده کلرهگزیدین به شمار می رود زیرا فعالیت باقیمانده ضد میکروبی آن افزایش یافته است. در مطالعات نشان داده شده است که به مدت 12 هفته اثر ضد باکتریایی باقیمانده در برابر طیف وسیعی از میکروارگانیسم ها نشان می دهد. R4 (Septodont) نمونه ای از یک محصول تجاری موجود است که 20% کلرهگزیدین دی گلوکونات در الکل دناتوره شده است. مضرات گزارش شده از کلرهگزیدین این است که ممکن است تأثیر منفی بر بهبودی اطراف رادیکولار داشته باشد و نگرانی هایی در مورد حساسیت بیمار و منجر به آنافیلاکسی مطرح شده است. در هیچ پروتکلی، استفاده از NaOCl و CHX در تماس مستقیم با یکدیگر توصیه نمی شود. این دو ماده شیمیایی واکنش نشان داده و رسوب تیره 4-پاراکلوروآنیلین را تشکیل می دهند. PCA سرطان‌زا است، عاج را رنگ می‌کند، ممکن است به داخل لوله‌ها نفوذ کند، کانال‌های باریک را مسدود کند و مانع نفوذ بیشتر NaOCl شود.

3. EDTA

EDTA یک عامل کلات کننده است که به ترتیب یون های دو و سه کاتیونی مانند کلسیم و آهن را از بین می برد. این محلول لایه اسمیر ایجاد شده توسط ابزار را حذف می کند اما به تنهایی نمی تواند آن را حذف کند: برای حذف اجزای آلی به NaOCl نیاز است. EDTA لایه ای از کلاژن در معرض را بر روی سطح مجرای کانال ریشه بر جای می گذارد که اتصال باکتری ها را تسهیل می کند، بنابراین شستشوی نهایی باید با NaOCl باشد. کیلاتورها دارای محدوده دمایی هستند که در آن ظرفیت اتصال کلسیم آن ها مؤثرتر است. به همین دلیل نباید آن ها را گرم کرد.

بسیاری از دندانپزشکان از EDTA و NaOCl به عنوان محلول شستشو کانال در پروتکل ضد عفونی ریشه استفاده می کنند. استفاده از EDTA به طور قابل توجهی شانس موفقیت موارد درمان مجدد را دو برابر افزایش داد. EDTA توانایی تشکیل کمپلکس کلسیم خود را حفظ می کند، اما NaOCl ظرفیت انحلال بافت خود را از دست می دهد زیرا کلر آزاد وجود ندارد. به همین دلیل، آن ها نباید بدون تخلیه و خشک کردن کانال به صورت متوالی استفاده شوند. EDTA و CHX نباید در تماس مستقیم استفاده شوند زیرا یک رسوب سفید تشکیل می شود.

4. آب اکسیژنه

این ماده شیمیایی در غلظت‌های بین 3 تا 30 درصد استفاده می‌شود و در برابر باکتری‌ها، ویروس‌ها و مخمرها فعال است اما با این حال، دیگر از آن نسبت به سایر شوینده‌ها استفاده نمی‌شود زیرا ممکن است به بافت های اطراف رادیکولار نفوذ کند و باعث آمفیزم شود.